Parion, Çanakkale Boğazının Anadolu kıyısında, Marmara denizine doğru genişlediği doğu bölümde yer almaktadır. Günümüzde antik kentin merkezi, Çanakkale İli, Biga İlçesi, Kemer Köyü sınırlarında bulunmaktadır [1].

Marmara Denizi kıyı kenti olan Parion, antik dönemde günümüzdeki gibi net sınır ayrımları olmadığı için, farklı bölgelerde değerlendirilmiştir. Strabon, Parion’u Troas’ta[2], Lat. Claudius Ptolemaius Mysia’ da[3], Pseudo- Scyclax Phrygia’da[4] kabul etmiştir. Günümüz araştırmacılarının büyük çoğunluğu sikke kataloglarına dayanarak Parion’u Mysia kenti olarak sınıflandırmaktadır[5]. Ancak 2005 yılından beri yürütülen çalışmalarda özellikle nekropolis alanından elde edilen veriler göz önünde bulundurularak Parion, bir Troas kenti olarak kabul edilmektedir[6]. Antik Parion, batısında Lampsakos, doğusunda Priapos ve güneyinde Skepsis gibi büyük kentlerle komşudur. Bununla birlikte Parion çevresinde pek çok küçük kentten bahsedilmektedir. Bu kentlerin bazılarının yeri tam olarak belirlenememiştir. Antik kaynaklarda ve araştırmalarda Parion ile Priapos arasında üç kentten bahsedilmektedir. Bu üç kent Adresteia, Linon ve Pitia’ dır. Adresteia önemli bir kült merkezidir. Kentte Apollon Aktaios ve Artemis’in tapınakları bulunmaktadır[7]. Hellenistik Dönem’ de Parion’da Hermokreon tarafından inşa edilen sunakta, Adresteia’da bulunan Apollon Tapınağı’nın mimari parçaları kullanılmıştır[8]. Küçük bir kent olduğu anlaşılan Adresteia zamanla Parion topraklarına katılmıştır[9]. Pek fazla bahsedilmeyen Pitia ve salyangozuyla ünlü olan Linon, Parion ile Priapos arasında kalan diğer küçük kıyı yerleşimleridir[10]. Günümüzde Pitia için Aksaz, Linon için Şahmelek yerleşimleri önerilmektedir[11]. Parion’un batısında ise yine küçük bir yerleşim olan Paisos bulunmaktadır[12]. Az da olsa bilinen yerleşimler dışında, Parion çevresinde bulunan ancak yeri belirlenememiş İliokolone[13], Hermaion[14] ve Lampsakos tarafında bulunan Abarnis[15] adındaki yerleşimleri de Parion’un uzak komşusu olarak nitelendirebiliriz.

Eusebius[16], Parion’ un M.Ö. 709 yılında kurulduğunu söylemiş olmasına karşın, bugüne kadar yapılan çalışmalarda bulunan en erken seramikler M.Ö. 625- 600 yıllarına tarihlenmiştir[17]. Parion’un antik kentinin kuruluşunda Erythrai, Miletos ve Paros kentlerinin adı geçmektedir[18]. Strabon[19] ve Aeneas Tacticus[20], Miletos kolonisi olduğunu ifade ederken, Pausanias[21] Parion’un Erythrai tarafından kurulduğunu belirtmektedir. Frisch, Parion isminin Paros’tan geldiğini ve bu yüzden Parion’un Paroslular tarafından kurulduğunu söylemiştir[22]. Antik ve modern kaynaklardan edinilen bilgiler çelişkili ve bu konuyu aydınlatmakta yetersizdir. Kısa bir süredir kazılan kentin en erken buluntuları da kurulduğu söylenen tarihten şu an çok uzaktır. Kentin dip tarihi hakkında ayrıntılı çalışmalar yapıldıkça bu konuda daha fazla şey söylemek mümkün olacaktır.

Fikir birliğinin olmadığı bir konu da, Parion isminin kökenidir. Bu konuda üç görüş bulunmaktadır. Bunlardan ilki yukarıda bahsedildiği gibi Parion kökeninin Paros’tan geldiği[23], diğeri Erythrailı göçmen Iason ve Demetria’nın oğlu Parius’dan türediği[24], sonuncusu da ismin Troia prensi Paris’ten kaynaklandığı ve Paris’ in şehri anlamına geldiğidir[25].

Kentin kurulduğunun düşünüldüğü M.Ö. 709 yılından sonra Parion’dan tarihi bir olay içinde bahseden yazar ilk Herodotos’ tur. Herodotos, Anadolu’ nun Pers hâkimiyeti altında olduğu dönemlerde Skythler ile Persler arasındaki savaş durumunda Parion satrapı Herophantos’ un adından söz etmiştir (M.Ö. 514- 513)[26]. Burada özgürlük ve güç arasında seçim yapmak zorunda kalan tyranlar, Dareios’un tarafında kalıp Skythler’i kandırmışlardır[27]. M.Ö. 497’ de İonia isyanına katılan Parion, Pers komutanı Daurises’ in Troas şehirlerini tek tek ele geçirdiği seferde, Karia’ da da isyan çıkması üzerine şans eseri kurtulmuştur[28]. Parion M.Ö. 478- 477’ de Delos Birliği’ne üye olmuştur[29]. M.Ö 431- 404 yıllarında Atinalılar ile Spartalılar arasında patlak veren Peloponnessos Savaşları’nda Parion, Atinalılar‘ın tarafında yer almıştır[30]. Hatta Ksenophon[31] M.Ö. 410 yılında Alkibiades’ in seksen altı kadırgalık donanmasını Parion’ da toplandığını belirtmiştir. Bu da Parion limanının büyüklüğünü ve konumunu göstermesi açısından önemlidir.

Ksenophon, Onbinlerin Dönüşü (Anabasis) adlı eserinde Parion adından bir kez daha söz etmiştir[32]. Bu eserde Parion elçilerinin Odrys Kralı Medokos ile bir ittifak yapmaya geldikleri, kral ve karısına hediyeler getirdiği söylenmektedir. Bu tip stratejik jestlerin Parion’un Trakh topraklarındaki amaçları doğrultusunda yapıldığı söylenebilir[33]. Parion M.Ö. 387’ de Kral Barışı sonrası tekrar Pers egemenliği altına girmiştir[34]. Büyük Aleksandros’un M.Ö. 334’ te Persler‘i Granikos Savaşı’nda yenmesiyle Anadolu’da yeni bir dönem başlamıştır. Bu dönemde Troas ve tabiî ki onun bir kenti olan Parion Makedonya idaresine geçmiştir[35]. Bu dönem ve peşinden gelen yaklaşık otuz yıllık dönem boyunca antik kaynaklarda Parion’ un adı doğrudan geçmemektedir. Ancak bu dönem Troas genel tarihi içinde geçirdiği evreler ile açıklanabilmektedir. Büyük Aleksandros’un ölümü sonrasında M.Ö. 323’ te, Troas onun generallerinden Antigonas’a bağlanmıştır. Bu dönemde Parion’un adı ortaya çıkmaktadır. Aeneas Tacticus’ un bildirdiğine göre, Abydoslu Iphiades bu dönemde Parion’ u ele geçirmek için gizli bir hazırlık yapmaktadır (M.Ö. 306) [36]. Aynı tarihlerde Parion’un İlion federasyonuna katıldığı bilinmektedir[37]. Yüzyılın sonuna doğru Antigonos’ a karşı birlik oluşturan Lysimakhos ve Seleukos İpsos Savaşı‘nda(M.Ö. 301) Antigonos’ u yenmişlerdir[38]. Savaş sonunda Antigonos ölmüş, Anadolu’nun batı bölümü Lysimakhos’un eline geçmiştir[39]. Ortak düşmana karşı birleşen Lysimakhos ve Seleukos sonunda karşı karşıya gelmiş ve M.Ö. 281’ de Kurupedion Savaşı’nda Seleukos galip gelmiştir[40]. Savaş sonrasında Troas Seleukos’un hâkimiyeti altına girmiştir[41]. Ele geçen bir antlaşma yazıtına göre Parion, Seleukos kralı III. Antiokhos yönetimi altındayken M.Ö. 200’ lerde Lampsakos ile bir sınır savaşına girişmiştir[42]. Bu belge Parion’un komşuları ile olan ilişkilerini ve sınır hareketlerini göstermesi açısından önemlidir.

Yaklaşık yüzyıl sonra Troas yeniden el değiştirmiştir. M.Ö. 190 yılında Romalılar ile Seleukos kralı III. Antiokhos arasındaki Magnesia Savaşı’nı Roma kazanmıştır[43]. Savaştan iki yıl sonra M.Ö. 188 de yapılan Apameia Barışı sonrası Romalılar, kendi tarafında yer alan Pergamon Krallığı’nı ödüllendirmiş ve Batı Anadolu’nun yönetimi Pergamon Krallığı’na geçmiştir[44]. Troas’ ın Pergamon Krallığı yönetiminde kaldığı bu süreç M.Ö 133’ te III. Attalos’ un ölümüyle son bulmuş ve III. Attalos vasiyeti ile krallığını Roma’ya bırakmıştır. Böylece Troas ve onun parçası olan Parion, Roma yönetimi altına girmiştir[45]. I. Mithridates Savaşı sırasında M.Ö. 73’ te Parion ve komşusu Lampsakos, Mithridates kuvvetleri tarafından kısa bir süre zapt edilmiştir[46]. Bu savaş sırasında Roma, Parion, Lampsakos, İlion ve Alexandria Troas kentlerine bağımsızlık vererek, Marmara Denizi’nde bir savunma hattı oluşturmak istemiştir[47]. Yukarıda da bazı olaylar içinde anlatıldığı gibi Parion kentinin, stratejik kararlar verirken genelde doğru tercihler yaptığı görülmektedir. Tercihlerinin yanında kentin jeopolitik konumu onu sürekli önemli bir şehir haline getirmiştir. Kentin öneminin farkında olan Roma, Parion’u ilki Julius Caesar ya da Augustus Dönemi’nde, ikincisi de Hadrianus Dönemi’nde olmak üzere iki kere koloni kenti olarak ilan etmiştir[48]. Kazı çalışmalarında bulunan sikkeler üzerindeki CGIP (Colonia Gemella Iulia Pariana) ve CGIHP (Colonia Gemella Iulia Hadriana Pariana) lejantları bunu doğrulamaktadır[49]. Kentin Hadrianus Dönemi’nde ikinci kez elde ettiği statüden sonra mimari faaliyetlerinde hızlanma olduğu tahmin edilmektedir. Özellikle kentin en göze çarpan yapılarından biri olan ve M.S. 2. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen[50] tiyatronun mimari bezemeleri ve kabartmaları bunu göstermektedir. Parion’un Bizans Dönemi’nde de önemini yitirmediği ve önemli bir piskoposluk merkezi olduğu kente gönderilen rahiplerden anlaşılmaktadır. Bu rahiplerden Eustathis, M.S. 312- 330’ da, Hesychius, M.S. 431’ de, Thalassius’ da M.S. 451’ de Parion’da görev yapmıştır[51]. Hristiyanlık Dönemi ile ilgili önemli bir ayrıntı da, Bizans İmparatoru Constantine Porphyrogennetos zamanında (M.S. 911-959) kentin başpiskoposluk merkezi olmasıdır[52].

[1]Cevat Başaran – Ali Yalçın Tavukçu, “Parion Kazısı 2005”, KST 28- 1, 2007, s. 623; www.parion.biz.
[2] Strabon, XIII, I, 4
[3] Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 335, dn. 1
[4] Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 335, dn. 1
[5] Ersin Çelikbaş, Parion Roma Kolanizasyon Sikkeleri, (Yayımlanmamış Yüksek LisansTezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2010, s. 9, dn. 54.
[6] Cevat Başaran, “Parion’dan Persia’ya Yol Gider”, Euergetes, Prof.Dr. Haluk ABBASOĞLU’na 65.Yaş Armağanı, Cilt I, 2008, s. 134
[7] Strabon, XIII, I, 13
[8] Strabon, XIII, I, 13
[9] Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 341
[10] Strabon, XIII, I, 15.
[11] Zerrin Aydın Tavukçu, Parion Nekropolü 2005 Yılı Buluntuları, (Yayımlanmamış DoktoraTezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2007, s. 4
[12] Alexandru Avram, “The Propontic Coast of Asia Minor”, (Ed. M. H. Hansen, T. H. Nielsen), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, New York, 2004, s. 991
[13] Strabon, XIII, I, 19; Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 340
[14] Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 346
[15] Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 344
[16] N. G. L. Hammond- H. H. Scullard, The Oxford Classical Dıctionary, Oxford University Press, London, 1970, s. 782; John Boardman- N. G. L. Hammond., The Expansion of the Greek World Eighth to Sixth Centuries B.C., The Cambridge Ancient History Volume III, Part 3, Cambridge University Press, United Kingdom, 1982, s. 119; Alexandru Avram, “The Propontic Coast of Asia Minor”, (Ed. M. H. Hansen, T. H. Nielsen), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, New York, 2004, s. 991; Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 335
[17] Zerrin Aydın Tavukçu, Parion Nekropolü 2005 Yılı Buluntuları, (Yayımlanmamış DoktoraTezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2007, s. 212, Kat. No. 66, 67
[18] William Smith, Dictionary of Greek and Roman Geography, Vol. II, London 1854, s. 550; A. H. M. Jones, The Cities of The Eastern Roman Provinces, Oxford University Press, London, 1971, s. 36
[19] Strabon, XIII,I,14
[20] Aeneas Tacticus, I, 1-3
[21] Pausanias, 9, 27, 1
[22] N. G. L. Hammond- H. H. Scullard, The Oxford Classical Dıctionary, Oxford University Press, London, 1970, s. 782; Peter Frisch, Die Inschfiten von Parion, Inschriften Griecuscher Städte Aus Kleinasien, Band 25, Bonn, 1983, s. 60
[23] N. G. L. Hammond- H. H. Scullard, The Oxford Classical Dıctionary, Oxford University Press, London, 1970, s. 782; Peter Frisch, Die Inschfiten von Parion, Inschriften Griecuscher Städte Aus Kleinasien, Band 25, Bonn, 1983, s. 60
[24] Ammianus Marcellinus, 22. 8. 4; William Smith, Dictionary of Greek and Roman Geography, Vol. II, London 1854, s. 550; Leaf 1923, 83; Peter Frisch, Die Inschfiten von Parion, Inschriften Griecuscher Städte Aus Kleinasien, Band 25, Bonn, 1983, s. 56
[25] Cevat Başaran, “Parion 1997 Araştırmaları”, AST XVI-I, 1999, s. 350
[26] Herodotos IV, 138; Alexandru Avram, “The Propontic Coast of Asia Minor”, (Ed. M. H. Hansen, T. H. Nielsen), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, New York, 2004, s. 991
[27] Herodotos IV, 137- 140
[28] Herodotos V, 117; Alexandru Avram, “The Propontic Coast of Asia Minor”, (Ed. M. H. Hansen, T. H. Nielsen), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, New York, 2004, s. 991
[29] Alexandru Avram, “The Propontic Coast of Asia Minor”, (Ed. M. H. Hansen, T. H. Nielsen), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, New York, 2004, s. 991
[30] Alexandru Avram, “The Propontic Coast of Asia Minor”, (Ed. M. H. Hansen, T. H. Nielsen), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, New York, 2004, s. 991
[31] Ksenophon, I, I, 13.
[32] Ksenophon(Anabasis), VII, 3, 16
[33] Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 347
[34] Alexandru Avram, “The Propontic Coast of Asia Minor”, (Ed. M. H. Hansen, T. H. Nielsen), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, New York, 2004, s. 992
[35] Sevin 2001, 58.
[36] Aeneas Tacticus, 28, 6-7.
[37] David Magie, Roman Rule in Asia Minor: To The End of The Thırd Century After Christ, Vol. I: Text, Princeton University Press, New Jersey, 1950, s. 81; Zerrin Aydın Tavukçu, Parion Nekropolü 2005 Yılı Buluntuları, (Yayımlanmamış DoktoraTezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2007, s. 6
[38] Nezahat Baydur, “Byzantion’da Basılmış Bir Lysimachos Postmus’u”, VIII. Türk Tarih Kongresi, I.Cilt, 1979, s. 534.
[39] Nezahat Baydur, “Byzantion’da Basılmış Bir Lysimachos Postmus’u”, VIII. Türk Tarih Kongresi, I.Cilt, 1979, s. 534.
[40] Mehmet Ali Kaya, Anadolu’ daki Galatlar ve Galatya Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 2000, s. 16; Karsten Dahmen, The Legend of Alexander the Great on Greek and Roman Coins, Routledge, U.S.A., 2007, s. 16
[41] Sevin 2001, 58.
[42] Sviatoslav Dmitriev, City Government in Hellenistic and Roman Asia Minor, Oxford University Press, New York, 2005, s. 298; Franck Prêteux, “Parion et son territorie a I’epoque hellenistique: un exemple d’organisation de la chora sur le rivage de la Propontide”, L’Asie Mineure dans I’Antiquite: echanges, populations et territoires, 2009, s. 346
[43] Warwick Ball, Rome in the East: The Transformation of an Empire, Routledge, London ve New York, 2001, s. 10
[44] David Magie, Roman Rule in Asia Minor: To The End of The Thırd Century After Christ, Vol. I: Text, Princeton University Press, New Jersey, 1950, s. 19; Arthur M. Eckstein, Rome Enters The Greek East: From Anarchy to Hierarchy in The Hellenistic Mediterranean , 230- 179 B.C., Blackwell, U.S.A. 2008, s. 353
[45] David Magie, Roman Rule in Asia Minor: To The End of The Thırd Century After Christ, Vol. I: Text, Princeton University Press, New Jersey, 1950, s. 33.
[46] David Magie, Roman Rule in Asia Minor: To The End of The Thırd Century After Christ, Vol. I: Text, Princeton University Press, New Jersey, 1950, s. 326.
[47] Hatice Palaz Erdemir, “Roma’nın Anadolu’da İdari Bir Meselesi: Bağımsız Şehirler”, Adalya VII, 2004, s. 173; Vedat Keleş, “Parion History from Coins”, XIV International Numismatic Congress Proceedings (Baskıda), 2011
[48] David Magie, Roman Rule in Asia Minor: To The End of The Thırd Century After Christ, Vol. I: Text, Princeton University Press, New Jersey, 1950, s. 614; Arnold Hugh Martin Jones, The Cities of The Eastern Roman Provinces, Oxford University Press, London, 1971, s. 86
[49] Ersin Çelikbaş, Parion Roma Kolanizasyon Sikkeleri, (Yayımlanmamış Yüksek LisansTezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2010, s. 15; Vedat Keleş, “Parion History from Coins”, XIV International Numismatic Congress Proceedings (Baskıda), 2011
[50] Vedat Keleş, ”İlk Bulgular Işığında Parion Tiyatrosu”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 128, 2008, s. 54
[51] Ramsay 1960, 173; Ersin Çelikbaş, Parion Roma Kolanizasyon Sikkeleri, (Yayımlanmamış Yüksek LisansTezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2010, s. 15, dn. 98: İlk rahip Eustathis bilinmesine rağmen diğer rahipler Çelikbaş’ın titiz çalışmasıyla öğrenilmiştir.
[52] Henry Schliemann, Ilios, The City and Country of The Trojans, Harper& Brothers, New York, 1881, s. 183